بیشتر از یک قرن است که انسان سدها را به عنوان منبع تامین انرژی برق، آب کشاورزی، کنترل سیل های ویرانگر و مدیریت رودخانه ها احداث و مورد بهره برداری قرار می دهد. در ابتدا میزان رضایت مندی از این سازه های بزرگ دست بشر بالا بود و حتی برخی آن را نماد قدرت می دانستند و کشورها برای ساختن سدهای بزرگتر بر روی رودخانه های خروشان تر مسابقه می گذاشتند اما به تدریج اثرات مخرب سدها بر روی محیط زیست و حتی زندگی انسان ها مشخص شد. آمریکا در دوره های مختلف ،الگوی سدسازی بسیاری از کشورها و از جمله کشورمان بوده است اما روند های تازه ای در زمینه نوع نگاه به سد در این کشور و دنیا به وجود آمده است. نکته اینجاست این رویکرد علمی تازه در غرب، به دلیل نداشتن رانت مالی و سود اقتصادی، چندان به مذاق برخی مسئولان کشورمان مطلوب نبوده است و از آن سخن نمی گویند.البته در کشورمان لابی سدسازی به علت منافع چند هزار میلیارد تومانی که برای ساخت هر سد وجود دارد ،مانع از اقدامی عقلانی در جهت احیاء وحفظ محیط زیست می شود. حال آنکه هر مسئول و انسان دلسوز برای بشریت، حیوانات، اقلیم و زمین های ایران باید یکبار برای همیشه تصمیمی عاقلانه بگیرد و بین منافع شخصی و توسعه پایدار محیط زیست، دست به انتخاب بزند.

امروزه در کشورهای مختلف جنبش های ضد سد سازی و تخریب سدها شکل گرفته است. برای مثال در نتیجه اقدامات این جنبش در کشور ایالات متحده آمریکا، از سال ۱۹۱۲ تا امروز ۴۶۵ سد در ایالات متحده تخریب شده است که ۲۷ سد، سدهای بزرگ بوده‌اند. تنها در دهه ۹۰ میلادی نیز، ۱۷۷سد در آمریکا از بین رفته است. به نوشته تارنمای «American Rivers» کارشناسان در آمریکا اعتقاد دارند حذف سدها در دوره همه گیری کرونا می تواند به احیای دوباره اقتصاد جوامع محلی منجر شود و سلامت ماهی، حیات وحش و رودخانه ها را هم به دنبال داشته باشد.

تاثیر سدها بر تغییر خصوصیت های طبیعی سیستم رودخانه ها

تأثیر سدها بر حیات وحش

تأثیر سد ها بر كیفیت خاك

کارشناسان، خشک شدن تالاب‌ها و به تبع آن جابه‌جایی جمعیتی و تحت تاثیر قرار دادن لانه‌گزینی پرندگان، فرسایش خاک و تخریب اکوسیستم‌های حاشیه رودخانه‌ها را از بارزترین اثرات سدسازی بی‌رویه می‌دانند. افزون بر این، سدسازی بی‌رویه موجب خشک ‌شدن تالاب ‌ها شده است. از جمله این تالاب ها که به خاطر سدسازی های بی رویه در چند سال اخیر در کشورمان خشک شده اند می توان به تالاب ‌هایی مانند تالاب گاوخونی در اصفهان و تالاب‌های استان خوزستان (مثل هورالعظیم) اشاره کرد. این در حالی است که «دکتر کوثر»، استاد مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس بر این نکته تاکید می‌کند که اصولا ایران به دلیل داشتن ذخایر آبرفت ‌های درشت‌دانه، نیازی به سدسازی ندارد و می‌توان کمک کرد که در این آبرفت ‌ها آب کافی ذخیره شود. طبق برآوردها، ارزش اقتصادی این آبرفت ها در حدود ۱۲ هزار میلیارد دلار است که در صورت بی توجهی به این ثروت و موهبت عظیم خدادادی با اعمال مدیریت ناصحیح و تغییرکاربری به نحو غیر اصولی و غیرمنطقی این ثروت عظیم که زمینه تولید و اشتغال میلیون ها نفر را می تواند فراهم کند، رو به زوال و نابودی خواهد گذاشت.
تاثیر سد ها بر اقتصاد جوامع محلی علاوه بر این طبق بررسی ها، ساختن سد در اغلب موارد موجب رونق اقتصادی نواحی پایین‌دست و فقر نواحی بالادست می‌شود. همچنین توهم فراوانی آب در پشت سدها موجب می‌شود که مصرف آب بیشترشود. ضمن آنکه معمولاً از مردم محلی برای احداث سد نظر خواهی نمی شود و مردم در احداث آنها مشارکت نمی نمایند و عمدتاً این نوع پروژه ها با هزینه های دولت انجام می گردد.یکی دیگر از آثار مخرب سدسازی آن است که در بسیاری از موارد سد سازی آب جدیدی استحصال نمی کند، بلکه آب را از یک منطقه گرفته و در منطقه ای دیگر ذخیره می کند؛ یعنی با آبادی یک جا ممکن است خرابی محل دیگری را به ارمغان آورد. افزون بر این معمولاً احداث سد در شرایط موجود مناطق خشک و نیمه خشک موجب تلف شدن حجم زیادی از آب بوسیله تبخیر می گردد. بویژه اینکه برخی سدها بدلیل نداشتن شبکه های آبیاری و زهکشی سال ها بصورت حوضچه تبخیر عمل می نمایند و تا به مرحله بهره برداری برسند بخش زیادی از مخازن آنها توسط رسوب پر می شود.

ساخت سد در ایران

آیا زمان آن نرسیده که با یک نگاه جامع وتخصصی به درک دقیق‌تری از شرایط آبی کشوربرای اقدامات عینی و واقعی برسیم تا اگر تغییراتی لازم است اعمال شود؟

آیا اقدامات مسئولان و مجریان ما در سطح ملی ،منطقه ای با تکیه بر داده های علمی تخصصی است یا همچنان تصمیمات هیجانی و تعصب گرایانه در جامعه ما اولویت اجرا دارد؟ آیا اصرار بر هزینه های چند هزار میلیاردی در خصوص احداث سدها ی مانده از دهها سال قبل (مانند سد معشوره و دهها سد دیگر) با پیشرفت های اجرایی لاک پشتی، در مناطق مختلف استان لرستان کارشناسی شده و با لحاظ نمودن بررسی های علمی جامع و به روز دنیاست؟

آیا وقت آن نرسیده که همگام با پیشرفت های علمی دنیا به فکر عملیاتی نمودن روشهای جایگزین
سد سازی در کشور و استان لرستان باشیم تا بلکه بتوانیم تب داغ سد سازی در کشور را مهار کنیم؟

آیا برای پدیده” آغازمهاجرت اقلیمی در ایران”(به گفته رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در گفتگو با همشهری)و هجوم ساکنان مناطق جنوب وجنوب شرق وکویر مرکزی ایران به سمت سواحل شمالی کشور به دلیل فراوانی آب وهوای بهترتدبیری اندیشیده اید؟

و تاسف برانگیزتر اینکه چرا با وجود آثار مخرب و زیان بار سدسازی و تجارب کشورهای دنیا در تخریب سدها، طبق اعلام مسئولان در وزارت نیرو هم اکنون ۶۷۲ سد در دست بهره‌برداری، ۱۲۰ سد در دست ساخت و ۱۷۶ سد در دست مطالعه قرار دارد؟ همچنین در طی دولت یازدهم و دوازدهم، طبق گفته مسئولان، حدود ۳۸ هزار میلیارد تومان برای احداث سد و شبکه های آبرسانی هزینه شده است؟
در مجموع باید گفت با توجه به آثار مخرب سدسازی و تجارب کشورهای مختلف در تخریب سدها به خاطر مسائل زیست محیطی، گزینه های متعددی با توجه به تنوع و پیچیدگی شرایط کشور اسکندر زند – مرجع ملی کنوانسیون تنوع زیستی کشور ایران – ارائه می شود.

در سطح دنیا ۱۱ نوع اکوسیستم وجود دارد که شامل اکوسیستم‌های آبی، خاکی، طبیعی، مصنوعی و… می‌شود. در کشور ما ۹ اکوسیستم از این ۱۱ اکوسیستم وجود دارد.

از ۴۲ نوع تالابی که در دنیا وجود دارد، ۴۱ نوع آن در ایران شناسایی شده است.

علاوه بر پروژه های مدیریت منابع آب ،شیوه های مدیریت مصرف (تغییر الگوی کشت به تناسب شرایط محلی، افزایش راندمان آبیاری، کاهش تلفات در شبکه‎ های آبرسانی شهری، تصفیه فاضلاب و استفاده از پساب تصفیه شده در بخش کشاورزی، تفکیک شبکه‎ های آب بهداشتی و شرب همراه با فرهنگ سازی از جمله اقدامات بنیادی است که در مبحث مدیریت مصرف آب بایستی مدنظر قرار گیرد و چه بسا که در کوتاه مدت به نتیجه نرسد؛ در حقیقت این رویکردها مُسکن نبوده بلکه علاج واقعی کار هستند)پیشنهاد می شود.
یکی دیگرازپیشنهادات ،اجرای روشهای موثر آبخیزداری نیز به عنوان ارزانترین، بهترین و موثرترین گزینه برای جایگزینی سد و انتقال آب است که بایدمورد توجه و حمایت مجلس شورای اسلامی و دولت به خصوص در تدوین برنامه های توسعه واقع گردد. چراکه در احداث منابع آبی کوچک در اغلب مناطق کشور علاوه برعدم پیچیدگی و زود با زدهی ، اجرای آنها نیز تطابق بیشتری با توزیع امکانات و عدالت اجتماعی دارد. ولی متأسفانه در کشور ما در طی سال های اخیر، به جای اینکه اصل بر یافتن گزینه ای مناسب و اقتصادی برای تأمین آب باشد، اصل بر طرح های بسیار گران، هزینه بر و بسیار مخرب مثل سد سازی یا انتقال آب بوده است که این مساله مسلما بر خلاف عدالت و مصالح اجتماعی است./ انتهای پیام