پیش از پیدایش مدارس جدید در لرستان مکتب خانه ها تنها محل آموزش و تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان محسوب می شد. مردم لرستان به مکتب خانه «ملایی» و مکتب دار را « ملا» می گفتند. محل مکتب خانه معمولا اتاقی از اتاقهای خانه مسکونی ملا بود. مکتب خانه های لرستان معمولا در دو شهر بزرگ این استان خرم آباد و بروجرد دایر بود. البته در برخی مناطق بزرگ روستایی و عشایری نیز گاه ملایی یافت می شد که فرزندان متمولان روستایی و عشایری درس می داد. به طور کلی مکتب خانه های لرستان تفاوت چندانی در زمینه شیوه آموزش با سایر مناطق ایران نداشت.

این مکتب خانه ها حتی پس از ایجاد مدارس جدید تا سالها کماکان دایر بودند، ولی تعداد زیادی از آنها جذب مدارس جدید شد و آن تعداد محدود نیز به مرور زمان بر چیده شد، چرا که مدارس جدید از هر حیث برتر از مکتب خانه ها بودند.

در خصوص سابقه تاریخی مکتب خانه های لرستان پیش از دوره قاجار اطلاع چندانی در دست نیست. « جان سیسیل ادموندز» سیاح انگلیسی که در دوره قاجاریه به خرم آباد مسافرت کرده است، یکی از مکتب خانه های خرم آباد را مشاهده کرده است. او می نویسد: «هنگام عبور به مکتب خانه ای که درِ آن باز بود داخل شدم، مردی کوچک اندام وزیرک که کلاه لری به سر داشت، جلو آمد و سلام کرد. پسران مسلمان در حیاط تکالیف خود را انجام می دادند و کلیمی ها در یک اطاق کوچک و مجزا و به هم فشرده شده بودند. این مرد در حالی که به چوب و فلکی که در کنار دیوار بود اشاره می کرد، گفت: چوب و فلک هم هست و اگر بچه ها درسشان را خوب یاد نگیرند بر حسب میزان خطا ۵، ۱۰ یا ۱۵ ضربه چوب می خورند .»

کتاب های آموزشی مکتب خانه ها اغلب قرآن، داستان امیر ارسلان، حیدربیک، گلستان سعدی و… بود.
تا اواسط دوره قاجار تنها مراکز آموزشی ایران مکتب خانه ها و حوزه های علمیه بودند. کودکان بعد از سپری کردن دروس مکتب خانه چنانچه مایل بودند راهی بازارکار یا برای ادامه تحصیل وارد حوزه های علمیه می شدند. در این دو نهاد آموزشی از علوم جدید چون ریاضی، جغرافیا، تاریخ، هندسه و… خبری نبود.

در دوره قاجار مدارس جدید به تقلید از اروپائیان در ایران پایه گذاری شد. نخستین کسی که در ایران مدارس جدید را بنیان نهاد میرزا حسن رشدیه بود. او الفبای فارسی را نیز که در مکتب خانه ها به سختی آموزش داده می شد را ساده کرد.

مدرسه سازی به شیوه ای جدید نیز در لرستان بعد از انقلاب مشروطیت آغازشد. همانگونه که ازمنابع مختلف بر می آید، گویا نخستین مدرسه جدید لرستان، ابتدا در شهر بروجرد دایر شده است. مدرسه باصریه و اعتضادیه جزو اولین مدارس جدید بروجرد می باشد.

در مورد اینکه چرا نخستین مدارس جدید در بروجرد تاسیس شده است نه در خرم آباد مرکز لرستان، باید گفت که در دوره قاجار به خصوص در فاصله انفلاب مشروطیت و روی کار آمدن رضا شاه (۱۲۸۵تا۱۳۰۴خورشیدی)، خرم آباد و نواحی اطراف آن به شدت پر هرج و مرج و آشوب زده بود. ایلات و عشایر هر یک سر به شورش برداشته بودند و هر خانی در حوزه اقتدار خود ادعای استقلال می کرد و دولت مرکزی کنترل چندانی بر این ناحیه نداشت. این وضعیت کماکان تا روی کار آمدن رضاشاه باقی بود. این در حالی است که بروجرد تا اندازه زیادی از منازعات ایلات و طوایف بر کنار بود و در این شهر امنیت نسبی حاکم بود و دولت مرکزی نیز بر این شهر نظارتی تام داشت. از این رو با مساعدت و همراهی گروهی از اعیان و روسای ادارات، مدارس جدیدی در این شهر دایر شد. که از آن جمله می توان به مدرسه ناصریه، مدرسه قوام الدوله، مدرسه اعتضادیه، مدرسه کمال السلطنه، مدرسه شریفیه، جمالیه و مکتب البنات فاطمیه اشاره کرد.

جنبش مدرسه سازی در لرستان که ابتدا از بروجرد آغاز شد، به خرم آباد نیز سرایت کرد و در این شهر نیز به تبعیت از بروجرد مدارس جدید احداث شد. البته همچنان که بیشتر گفته شد علت این تاخیر را باید در اوضاع پریشان و شورش طوایف اطراف شهر خرم آباد پس از انقلاب مشروطیت دانست. این شورشها از سال 1302 به بعد سرکوب شد و قوای دولتی شهر خرم آباد را به تصرف در آوردند. از این تاریخ نخستین مدارس به شیوه جدید در خرم آباد آغاز به کار کرد.

محمدرضا والیزاده معجزی درباره ی چگونگی تاسیس مدارس خرم آباد و واکنش مردم در قبال این مدارس در کتاب خود می نویسد:
« موقعی که امیر احمدی به خرم آباد وارد شد بعد از استقرار کامل قوا (۱۳۰۳ هـ ش) در صدد برآمدند که یگان، یگان تعلیمات سردار سپه ( رضاخان) را از قوه به فعل رسانند و مقدم بر همه تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش بود. اما بدبختانه روحیه مردم خرم آباد و لرستان در آن برهه از زمان طور دیگر بود. آنها خیال می کردند که هر کودکی را به مدرسه دولتی ببرند باید لباس نظام بپوشد و سرباز دولت باشد.

بعدا که موضوع خدمت اجباری در نقاط مختلف که مثل اهل لرستان از کشور جدا نشده بودند مورد گفتگو و پیش بینی قرار گرفت و اخبار آن به مردم خرم آباد می رسید، مردم بیشتر از تاسیس مدارس وحشت داشتند. بنابراین تیمسار امیر احمدی ناگزیر بود کمیسیونی مرکب از منورین قوم را دعوت و این نوع تخیلات را از مغز آنان خارج سازد. بعد از انجام این مقدمات و اجاره کردن یک خانه، امیر احمدی از فرهنگ بروجرد تقاضا کرد دو نفر معلم به خرم آباد بفرستند. اشکال مهم گشایش دبستان که آن موقع مدرسه می گفتند راضی کردن اولیاء اطفال و جلب محصل به قدر کافی بود . زیرا با تذکرات فرمانده نیرو و نصایح سران و محترمین فقط عده قلیلی آماده اعزام اطفال خود بودند و بالاخره فرمانده نیرو جز توسل به زور چاره ای نداشت و ملا مکتبی را خواستند و عده کثیری از اطفال مکتب خانه ها را به دبستان آوردند. این دبستان بنام سردار سپه ” مدرسه سپه” خوانده شد. روز افتتاح مصادف با تیرماه ۱۳۰۳ بود. دبستان سپه تا سال ۱۳۰۴ ش در محله کوی باباطاهر دایر بود. در این سال مدرسه به ساختمان اهدایی شیخ عبدالرحمان لرستانی جنب حوزه علمیه کمالیه نقل مکان کرد. مدیریت آن در سال ۱۳۰۴ ش با اسماعیل گروسی بود و آموزگاران مدرسه ” میرزا علی رضا زاهدی” و ” ملا عبدالعظیم زاهدی” نام داشتند.

دبستان سپه تا سالها اولین دبستان شهر بود. در ده سال اول فعالیت آن امتحان کلاس ششم ابتدائی که نهایی بود در بروجرد برگزار می شد. تا اینکه در حدود سال ۱۳۱۴ هـ ق که اولین دبیرستان در شهر خرم آباد تاسیس شد. امتحان نهایی سال ششم ابتدائی نیز در خرم آباد برگزار شد. دبستان سپه بعدها ۱۵ بهمن نامیده شد./ انتهای پیام